بسم الله الرحمن الرحیم

قهر و آشتی زینب جعفری

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما.

ص: 2

دو _ اعتیاد همسر19

ب) قهر والدین با فرزندان20

یک _ بی احترامی به پدر و مادر20

دو _ بی توجهی به مشکلات مالی پدر و مادر22

ج) قهر فرزندان با والدین22

یک _ محدودیت های بیش از اندازه23

دو _ دخالت والدین در زندگی فرزندان24

د) قهر فرزندان با یکدیگر24

یک _ تبعیض میان فرزندان25

دو _ اختلاف بر سر ارث و اموال26

ه_) قهر با اقوام و خویشان27

یک _ بی توجهی به گرفتاری خویشاوندان28

دو _ تجملات29

3. گونه های اجتماعی قهر29

الف) قهر با دوستان30

یک _ بدگمانی30

دو _ شوخی های بیجا31

ب) قهر با همسایگان31

یک _ اشراف به حریم همسایه33

دو _ ایجاد مزاحمت34

ج) قهر با همکاران36

د) قهر مردم با مسئولان و حاکمان جامعه37

یک _ مدیریت ضعیف37

دو _ دوری کردن مدیران و مسئولان از مردم38

فصل سوم: عوامل و آثار قهر40

1. عوامل قهر40

الف) ضعف ایمان40

ب) ناآگاهی از پیآمدهای قهر42

ج) بزرگنمایی اختلافها43

ص: 4

د) نقش اطرافیان در دامن زدن به قهر43

2. آثار قهر44

الف) آثار فردی قهر44

یک _ ترک برخی واجبات دینی44

دو _ پذیرفته نشدن نماز45

سه _ افسردگی45

چهار _ نداشتن خودباوری46

پنج _ خارج شدن از دایره مسلمانی47

شش _ محروم شدن از آمرزش الهی47

ب) آثار قهر بر خانواده48

یک _ پریشانی در بنیان خانواده48

دو _ سردی در روابط و افزایش احتمال طلاق49

سه _ مشکلات تربیتی فرزندان50

چهار _ فرار فرزندان از خانه51

پنج _ روی آوردن به کارهای خلاف52

ج) آثار اجتماعی قهر53

یک _ از هم گسیختگی جامعه53

دو _ تفرقه؛ عامل نابودی سرمایه های کشور54

فصل چهارم: اهمیت اصلاح ذاتالبین و راه های رسیدن به آشتی56

1. آثار آشتی و دوستی58

الف) حفظ و تقویت سلامت روان58

ب) توفیق در کارها59

ج) کاهش جرم و جنایت60

2. راهکار های رسیدن به آشتی61

الف) توجه به آموزه های دینی61

ب) توجه به حقوق یکدیگر62

ج) خوشبینی63

د) تغافل65

ه_) پرهیز از سخنان زشت66

ص: 5

و) بردباری68

ز) پوزشطلبی69

ح) ایجاد فضای مناسب برای گفت وگو70

ط) تأکید بر نقاط مشترک71

ی) عبرت گرفتن از حوادث و زندگی دیگران71

فصل پنجم: همراه با برنامه سازان73

1. راهکارهای پرداختن به موضوع در رسانه73

الف) معرفی موضوع73

ب) گزارش74

ج) آیات قرآن75

د) احادیث76

ه_) داستان و حکایت81

دلتنگی81

صله رحم یک جانبه82

فرجام آزردن بستگان82

و) گفتار مجری و زیرنویس83

2. پرسش های مصاحبه83

3. پرسشهای کارشناسی84

4. معرفی کتاب برای مطالعه بیشتر85

منابع87

ص: 6

برنامه های مختلف آثار و زیان قهر و جدایی را بیان کند و طعم شیرین صلح و دوستی را به ذائقه مخاطبان بچشاند.

بدین منظور، پژوهشگر ارجمند سرکار خانم زینب جعفری اثر حاضر را تألیف کرده و در اختیار برنامه سازان قرار داده است. ضمن سپاس گزاری از ایشان، امید داریم که این اثر برنامه سازان را در تهیه برنامه هایی در باره این موضوع یاری دهد.

و من الله التوفیق

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص: 2

خودخواهی دست بردارند و از دل و جان تسلیم دستورهای الهی شوند، که خداوند خود، به مسلمانان توصیه کرده است: «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمیعًا وَ لا تَفَرّقُوا؛ و همگی به ریسمان الهی [قرآن و اسلام] چنگ زنید و پراکنده نشوید». (آل عمران: 103)

در چنین شرایطی، اختلاف ها کم رنگ می شود و جدایی و فاصله ها فرصت آشکار شدن پیدا نمی کنند.

در این کتاب، پس از بیان علل و عوامل قهر و استمرار آن، آثار زیانبار فردی، خانوادگی و اجتماعی این پدیده شوم را بررسی و آن گاه به اهمیت و ارزش آشتی و اصلاح در آموزه های دینی اشاره می کنیم. در پایان، پیشنهادهایی را برای برنامه سازان و تهیه کنندگان ارائه داده ایم. امید که این اثر، گامی هر چند کوچک در جهت تقویت پیوندها و رابطه های افراد باشد و هرگاه دچار اختلاف و سوء تفاهم شدند، به دور از هرگونه خودبرتربینی و خودخواهی، تسلیم دستورها و آموزه های حیات بخش اسلام شوند.

ص: 4

ولی گاهی برداشت های نادرست افراد از گفتار و کردار یکدیگر زمینه ساز برخوردهای اشتباه و نامناسب و سبب تیرگی روابط آنها با یکدیگر می شود که گاه به قطع رابطه نیز می انجامد. هدف ما در این پژوهش، شناخت و کشف علل و انگیزه های این قطع رابطه ها، بررسی آثار زیان بار آن در خانواده ها و جامعه و عرضه راهکارهایی برای کاستن از این آثار منفی است.

نیز فرمود: «اگر دو مسلمان که با هم قهرند، در حالی بمیرند که هنوز آشتی نکرده اند، هر دو غیرمسلمان مرده اند.»(1) همه این سفارش در پیوند مؤمنان با یکدیگر، به خاطر حفظ عظمت و توانمندی امت اسلامی است؛ چراکه مسلمانان در صورت داشتن روابط صمیمانه و استوار با یکدیگر، به راحتی می توانند بر سختی ها و مشکلات چیره شوند.

حال اگر کشمکش ها و اختلاف های جزئی حل نشود و کسی هم به فکر اصلاح آنها نباشد، دشمنی و کینه تا عمق جان ها نفوذ و آنها را از یکدیگر دور می کند و در نهایت، دشمن با استفاده از این فرصت، اسباب پراکندگی و سقوط جامعه اسلامی را فراهم می سازد. ازاین رو، در دین مقدس اسلام، به همه کسانی که با هم اختلاف دارند، سفارش شده هرچه زودتر برای برطرف کردن اختلاف های خویش اقدام کنند و با عذرخواهی از یکدیگر، زنگار کینه و دشمنی را از دل هم بزدایند. افزون بر این، از امام صادق(ع) نقل می کنند که فرمود: «اگر دو نفر با هم قهر باشند، سزاوار لعن خدا می شوند.» یکی از یاران امام پرسید: ستمکار، سزاوار لعن است، ولی ستمدیده چرا باید لعن شود؟ امام فرمود: «زیرا برادر خود را به صلح و آشتی فرانمی خواند و از گفتار [ناخوشایند] او چشم نمی پوشد».(2)

هم بر روی خانواده ها و هم بر جامعه بررسی کند و درنهایت، راهکارهای دست یابی به آشتی و دوستی را به خانواده ها ارائه دهد.

بررسی و ریشه یابی، به علت ها دست یافته ایم. آن گاه راهکارهایی برای آشتی و دوستی پیشنهاد کرده ایم.

دهخدا در معنای آشتی نیز می نویسد: «دوستی از نو کردن، ترک جنگ، صلح و مصالحه، سازش و مسالمه، رنجشی را از کسی فراموش کردن.» اصطلاح آشتی جستن به معنای «استرضا، استعتاب، آشتی خواستن و صلح طلبیدن» آمده است. اصطلاح آشتی دادن نیز هنگامی به کار می رود که زمینه ای برای «اصلاح و سازگاری»(1) دو طرف فراهم شود. حال ممکن است این زمینه را یکی از دو طرف که با هم قهرند، فراهم کند، یا شخص سومی این زمینه را به وجود آورد. اصطلاح آشتی پذیری نیز برای بیان قابلیت وفق و اصلاح افراد به کار می رود.(2) آشتی کنان، عمل آشتی کردن است و به مجلسی که برای آشتی کردن و آشتی دادن ترتیب دهند نیز آشتی کنان گفته می شود. «آشتی خواره» حلوا یا غذایی است که پس از آشتی دو نفر، آن دو یا دوستانشان در جایی صرف کنند.(3)

فروخورده اش شعله ور شود و درحالی که در برابر اشتباه های بزرگ تر هیچ واکنشی از خود نشان نمی داد، با یک اشتباه کوچک، واکنشی دور از انتظار نشان دهد. گاهی نیز ممکن است طرف مقابل، ویژگی هایی داشته باشد که شایسته دوستی نباشد. در این موارد قطع رابطه ضروری است، مانند قهر با گناه کاران و کسانی که صفت های زشت و اخلاق ناشایست دارند و به راحتی به حریم دیگران تجاوز می کنند. در این باره آمده است: شبی حارث بن مغیره به سوی خانه خود می رفت. در راه، امام جعفر صادق(ع) را دید و به ایشان سلام کرد. امام سلامش را پاسخ داد و به او فرمود: «ای حارث! بار گناهان نابخردان شما بر دوش خردورزان و آگاهان شما خواهد بود!» سپس خداحافظی کرد و رفت. این جمله امام، فکر حارث را مشغول کرد. روز بعد به خدمت حضرت رسید و پرسید: منظور شما از سخن دیشب چه بود؟ امام فرمود: «مطلب همان است که گفتم؛ بار گناهان نابخردان شما را خردورزان خواهند کشید. چرا هنگامی که یکی از شما کار ناپسندی مرتکب می شود، دانایان او را پند نمی دهند و با سخنان شایسته، او را از این کار بازنمی دارند؟» حارث منظور امام را فهمید و گفت: «زیرا نصیحت ما را نمی پذیرند و هیچ گونه حرف شنوی از ما ندارند، ما باید با آنها چه کنیم؟!» امام فرمود: «اگر چنین است، با آنها قهر کنید و ارتباط خود را با آنها ببرید».(1)

بنابراین، همه قهرها بد نیستند، بلکه گاهی قهر لازم و کارآمد است. همه آشتی ها نیز سازنده نیستند و بعضی آشتی ها نابجا و زیان بارند و بر آینده فرد اثر منفی می گذارند. در آموزه های دینی و اسلامی بر پیوند با افرادی سفارش شده است که ارتباط با آنها برای فرد مفید و در زندگی اش اثرگذار است، مانند ارتباط با والدین و صله رحم که قطع ارتباط با آنها به شدت نکوهش

ص: 11

شده، چنان که حضرت علی(ع) زشت ترین گناهان را بریدن از خویشان و بدرفتاری با والدین خوانده است.(1)

قهر زیان بار نیز قهری است که خطاکار به اشتباه خود پی برده و با عذرخواهی درصدد رفع کدورت ها و جبران خطاها برآمده است، ولی طرف مقابل اشتباه وی را نمی بخشد، درحالی که اگر اهمیت و ارزش عذرپذیری و بخشش را بداند، راحت تر می تواند از اشتباه ها درگذرد و خود و دیگران را شاد سازد. حضرت علی(ع) پذیرفتن عذرخواهی کسی را که حتی به دروغ برای کوتاهی در کارش بهانه می تراشد، لازم دانسته و فرموده است: «لا یَعتَذِرُ إلَیکَ أحَدٌ إلّا قَبِلْتَ عُذُرَهُ وَ إِنْ عَلِمْتَ أَنَّهُ کاذِبٌ؛ عذر هرکس را که از تو پوزش خواهد بپذیر، گرچه بدانی که دروغ می گوید».(2)

پیامبر گرامی نیز درباره کسی که عذر دوستش را نپذیرد، می فرماید:

مَنْ أَتاهُ أَخُوهُ مُتَنصِّلاً فَلْیَقْبَلْ ذلکَ مِنْهُ مُحِقّاً کانَ أَوْ مُبْطِلاً فَإِنْ لَمْ یَفْعَلْ لَمْ یَرِدْ عَلَیَّ الْحَوْضَ.(3)

هر کس برادرش برای عذرخواهی نزد او آید، باید عذرش را بپذیرد؛ خواه عذرش پذیرفتنی باشد یا نباشد. اگر نپذیرد، کنار حوض (کوثر) بر من وارد نشود.

برقراری رابطه دوستانه، همراه با خواسته ها و انتظارهایی است که اگر این خواسته ها، خواه به دلیل ناتوانی طرف مقابل یا به دلیل منطقی نبودن آن خواسته برآورده نشود، فرد آزرده خاطر می شود. در صورت تکرار یا برطرف نشدن این رنجش ها، کدورت ها انباشته و سرآغاز قهر و جدایی می شود. ازاین رو، حضرت علی(ع) می فرماید: «کدورت، سرآغاز جدایی است.»(1) با ادامه یافتن این کدورت ها، فرد از روابط خود با دیگران می کاهد و گاهی در فرصتی مناسب از آنها انتقام می گیرد.

بعضی قهرها و جدایی ها نیز به سبب برداشت های نادرست از رفتار و گفتار اطرافیان است؛ زیرا گاه فرد بدون درک درست از دلیل واقعی سخن یا عمل دوستانش، پیش داوری می کند و براساس نتیجه آن پیش داوری، آنها را متهم می سازد. سپس شتاب زده و خشمگین، ناراحتی و نارضایتی خود را ابراز می کند و چه بسا مرتکب گناهانی چون تهمت، غیبت و سخن چینی نیز شود. در این صورت، شاید آتش درونش خاموش و از شدت خشمش کاسته شود، ولی ایمانش را سست کرده است. ازاین رو، امیرمؤمنان، علی(ع) می فرماید: «مراقب باش که خشم، تو را به ارتکاب گناه وادار نکند؛ چراکه درنتیجه [اِعمالِ] خشمت شفا می یابی، ولی دینت بیمار می شود.»(2) در بیشتر موارد، تفاوت شرایط فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی افراد، سبب می شود دلیل رفتارهای یکدیگر را به درستی درک نکنند و نتوانند خواسته های یکدیگر را برآورده سازند.

یکی از عوامل تداوم قهر و جدایی، کوتاهی دو طرف در پیش قدم شدن برای آشتی کردن است؛ چراکه هر دو فکر می کنند اگر پیش قدم شوند، افزون بر پایین آمدن مقامشان، اشتباه طرف مقابل نیز به پای آنها نوشته و با این کار، طرف مقابل جسورتر می شود. گاهی نیز فرد خطاکار، مقام خود را بالاتر از آن می بیند که عذرخواهی کند و این کار را تهدیدی برای مقام و موقعیت خویش می پندارد، درحالی که حضرت علی(ع) می فرماید:

چون برادرت از تو جدا گردد، تو پیوند دوستی را برقرار کن. اگر روی برگرداند، تو مهربانی کن و چون بخل ورزد، تو بخشنده باش. هنگامی که دوری می گزیند، تو نزدیک شو و چون سخت می گیرد، تو آسان گیر و به هنگام گناه، عذرش را بپذیر.(1)

گاهی نیز افراد فرصت طلب، از قهر و جدایی دیگران سوءاستفاده می کنند و با خبرچینی و سخن پراکنی، آنها را به یکدیگر بدگمان می سازند و بر دشمنی ها می افزایند. حضرت علی(ع) در نکوهش این افراد می فرماید: «بدترین شما سخن چینانند که میان دوستان جدایی می افکنند و درصدد عیب تراشی از پاکان هستند».(2)

گاهی برخی افراد مسئله ای را که از آن رنجیده اند، بسیار بزرگ جلوه می دهند و ناخودآگاه آتش خشم را در وجود خویش شعله ور می سازند. آنها برای خاموش کردن این آتش، سخنانی بر زبان جاری می کنند که شاید به طور موقت خشم آنها را فرو نشاند، ولی اگر در آینده دشمنی شان به دوستی تبدیل شود، آن سخنان مایه شرمساری یا عذاب وجدانشان خواهد شد. ازاین رو، حضرت علی(ع) می فرماید:

اگر خواستی از برادرت جدا شوی، جایی برای دوستی باقی گذار، تا اگر روزی خواست به سوی تو بازگردد، بتواند...(3) با دوستت نیز به

ص: 14

اندازه دوستی کن، شاید روزی دشمنت شود. دشمنت را هم در حد اعتدال دشمن بدار، شاید روزی با تو دوست شود.(1)

ص: 15

انسانی که به فطرت الهی خود پشت کند و بر سر دوراهی نفس و فطرت، به هوس های شیطانی دل بسپارد، اسیر گرداب تباهی می شود. سرکشی در برابر فرمان های الهی، فطرت خداجو و نورانی آدمی را زیر بار گناه دفن می کند؛ ازاین رو، امام صادق(ع) فرموده است: «ما أَحَبَّ اللهَ مَنْ عَصاهُ؛ کسی که گناه می کند، خدا را دوست ندارد».(1)

خداوند به دلیل علاقه به بندگانش و برای تشویق آنها به سوی خوبی ها، می فرماید: «هر کس کار نیکی انجام دهد، ده برابر پاداش گیرد و هرکس کار بدی انجام دهد، تنها همانند آن کیفر شود، بی آنکه ستمی بر او رفته باشد».(انعام: 160)

اوج دوستی و مهربانی خدا با بندگانش، در این سخن پیامبر گرامی اسلام آشکارتر می شود که فرمود: «مؤمن در هفتاد و دو پرده است. چون گناهی کند، یک پرده دریده شود و اگر توبه کرد، خداوند آن پرده را با هفت پرده دیگر به او بازمی گرداند».(2)

روشنایی معنوی بی بهره است، چگونه می تواند عرش رحمان باشد و نور آسمان ها و زمین را در خود جای دهد.(1)

ازاین رو، امیرمؤمنان، علی(ع) فرمود:

کَما أَنَّ الشَّمْسَ وَ اللَّیْلَ لا یَجْتَمِعانِ کَذلِکَ حُبُّ اللهِ وَ حُبُّ الدُّنْیا لا یَجْتَمِعانِ.(2)

همچنان که خورشید و شب با یکدیگر جمع نمی شوند، خدادوستی و دنیادوستی نیز با یکدیگر جمع نمی شوند.

کسانی که کمال خوشبختی و سعادت خود را دستیابی به نعمت ها و زیبایی های دنیا می دانند، تمام تلاش خود را برای رسیدن به آن به کار می گیرند و به خاطر آن، به هر کار ناشایستی دست می زنند، به گونه ای که دیگر امیدی به هدایتشان نیست. سرانجام، قهر الهی آنها را فرامی گیرد و خداوند ایشان را به حال خود وامی گذارد. دراین حال، نعمت های دنیا به آنان رو می کند تا خدا و استغفار را فراموش کنند. امیرمؤمنان، علی(ع) دراین باره هشدار می دهد و می فرماید:

یَابْنَ آدَمَ إِذا رَأَیْتَ رَبَّکَ سُبْحانَهُ یُتابِعُ عَلَیْکَ نِعَمَهُ وَ أَنْتَ تَعْصِیهِ فَاحْذَرْهُ.(3)

ای فرزند آدم! هنگامی که ببینی خداوند پی در پی به تو نعمت می بخشد، درحالی که تو نافرمانی او می کنی، پس، از (عذاب) خدا بترس.

بنابراین، انسان باید همواره مراقب نفس سرکش خود باشد و او را دشمن همیشگی خود بداند، حیله ها و نیرنگ هایش را بشناسد و با دو نیروی ترس از

ص: 18

قهر خدا و صبر در برابر وسوسه های نفسانی، آن را کنترل کند. در این صورت، از دوستان خدا می شود، چنان که پیامبر گرامی اسلام در پاسخ مردی که می خواست از دوستان خدا و رسولش باشد، فرمود: «آنچه خدا و پیامبرش دوست دارند، دوست بدار و آنچه دشمن می دارند، دشمن بدار».(1)

برای پایداری این دوستی، انسان باید بر شناخت و معرفت خود از پروردگارش بیفزاید، احکام دین را بشناسد و آن را در زندگی فردی و اجتماعی خویش به کار گیرد، همان گونه که امام حسن مجتبی (ع) فرمود: «مَنْ عَرَفَ اللهَ أحَبَّهُ؛ هر کسی خدا را بشناسد، دوستش خواهد داشت».(2)

سرافکندگی آنها شده است تا آنجا که به نظافت شخصی خود نیز نمی رسد.(1) بدین گونه، کرامت انسانی خود را بر اثر استفاده از مواد مخدر از دست می دهد.

«هر کس به پدر و مادرش که بر او ستم کرده اند، خشمناک نگاه کند، خداوند نمازش را هرگز نمی پذیرد».(1)

پدر و مادر در سن کهولت، به تنهایی از پس اداره زندگی خویش برنمی آیند و به حمایت و محبت فرزندان نیاز دارند، درحالی که فرزندان آنها کودکان دیروز بوده اند که جوانان و بزرگان امروز جامعه شده اند و دیگر برای ادامه زندگی خویش نیازمند والدین نیستند. ازاین رو، ممکن است به زور بازو و مقام و موقعیت خویش فریفته شوند و با بی حوصلگی و ترش رویی، والدین را بیازارند. در آموزه های دینی و اسلامی، این رفتار نکوهش شده است و امام صادق(ع) از جمله موارد عاق شدن را نگاه تیز و خشمناک فرزند به پدر و مادر خوانده است.(2) پیامبر گرامی اسلام نیز نگاه محبت آمیز به صورت پدر و مادر را از عبادت هایی برشمرده که در پیشگاه خداوند شایسته پاداش است.(3)

پدر و مادر بهترین سال های عمر خود را صرف پرورش فرزندان و رفاه آنان کرده اند و حال، در برابر همه آن زحمت ها، کمترین انتظار آنان این است که فرزندانشان، آنان را گرامی دارند و برخورد نیک و شایسته با آنها داشته باشند و در هنگام اختلاف نظر، رودر روی آنان قرار نگیرند، چنان که امام سجاد(ع) فرموده است:

از جمله حقوق سالمندی این است که به خاطر پیری، ایشان را محترم بداری و به دلیل پیشرو بودن آنها در اسلام، ایشان را بزرگ بدانی. هنگام اختلاف، رودرروی آنها قرار نگیری و پیشاپیش آنها راه نروی و

ص: 23

به آنها نسبت نادانی ندهی و اگر مقام تو را نشناسند، آن را تحمل کنی و به خاطر اسلام، آنان را گرامی بداری.(1)

بعضی رفتارهای والدین مانند امر و نهی های بیش از اندازه، دخالت های بی جا در زندگی فرزندان و زیاده روی در مراقبت و محبت، فرزندان را آزرده می سازد. شدت یافتن این اختلاف ها، گاه به قهر و قطع رابطه با والدین می انجامد که در آموزه های اسلامی به شدت نکوهش شده است.

در ادامه، به دو عامل که سبب کدورت می شود، اشاره می کنیم، بدان امید که والدین و فرزندان، با در نظر گرفتن حرمت و حقوق یکدیگر، مشکلاتشان را از راه گفت وگوی صمیمانه حل کنند.

تجربه کنند، راه را خود برگزینند و در پایان، خوب و بد آن را دریابند تا قدرت تشخیص و انتخاب در آنها پرورش یابد.

کدام دیگری را می شوید.»(1) یعنی همکار و یاور یکدیگر در کارها هستند، ولی گاهی مسائلی رخ می دهد که میان برادران و خواهران کدورت و جدایی می افکند و کانون خانواده را ناآرام می سازد. عواملی که می تواند به قهر میان فرزندان بینجامد عبارتند از:

بنابراین، والدین می توانند با رفتار درست براساس آموزه ها و دستورهای اسلامی، زمینه های قهر و نزاع میان فرزندان را از بین ببرند.

خویشاوندان خود را گرامی دار؛ زیرا آنها مانند بال هایی برای تو هستند که به کمک آنها می توانی پرواز کنی، مأوایی هستند که به سوی آنها بازمی گردی و دستان تواَند که به وسیله آنها، به هدف خود می رسی.(1)

بنابراین، باید در حفظ این دست ها کوشید و بریدن از خویشاوندان، درحقیقت قطع کردن چنین دستان پرتوانی است که دور از عقل است. ازاین رو، خداوند در قرآن کریم، قطع این پیوند را به شدت نکوهش کرده است:

و آنان که پس از پیمان بستن، عهد خدا را شکستند و پیوندهایی را که خدا به برقراری آن دستور داده است، از هم گسستند و در روی زمین فساد کردند، لعنت خدا و منزلگاه عذاب برای آنان است. (رعد: 25)

اهمیت صله رحم و حفظ پیوند با خویشاوندان تا آنجاست که سفارش شده است، حتی با اقوامی که عقاید شما را قبول ندارند، قطع رابطه نکنید. جهم بن حمید از امام صادق(ع) پرسید: خویشاوندی دارم که عقیده و مذهب مرا قبول ندارد، با وجود این آیا او را بر من حقی است؟ امام صادق(ع) فرمود: «آری! چیزی نمی تواند حق خویشاوندی را از بین ببرد، اگر او به دین تو بود، دو حق پیدا می کرد؛ یکی خویشاوندی و دیگری حق مسلمانی».(2) عوامل کینه و کدورت میان خویشان را می توان چنین برشمرد:

چندبرابر می شود. امام صادق(ع) فرمود: «اگر ثروتمند صله رحم کند و به برادران خود کمک کند، خداوند پاداش او را چندبرابر قرار می دهد».(1)

پیامبر گرامی اسلام نیز درباره پاداش چنین کمک هایی فرمود:

کسی که خود یا مالش را در راه صله رحم و خدمت به خویشان به کار گیرد، خداوند پاداش صد شهید به او می بخشد و برای هر قدمی که در این راه برمی دارد، چهل هزار حسنه به او می دهد و چهل هزار گناه از گناهانش پاک می کند. به همین میزان بر مقام معنوی او می افزاید و هفتاد حاجت از حاجت های دنیایی اش را برآورده می سازد.(2)

افراد در گرفتاری های مالی یا غیرمالی، از نزدیکان و بستگان خود بیشتر انتظار کمک و یاری دارند و مشکلاتی مانند ورشکستگی، عقب افتادن وام های مسکن یا تهیه جهیزیه، با کمک خویشان و به ویژه کمک خویشاوندان ثروتمند زودتر حل می شود. آنها می توانند با دادن وام هایی به صورت قرض الحسنه چنین مشکلاتی را در فامیل حل کنند. بعضی مشکلات نیز با میانجی گری بستگان یا استفاده آنها از اعتبار و جایگاه اجتماعی شان حل می شود، اما بی توجهی های سهوی و گاه عمدی، سبب دوری آنها از یکدیگر می شود.

این مشکل و در امان ماندن از رقابت و کشمکش های خانوادگی در زمینه تجملات و مدگرایی، ترجیح می دهند با خویشاوندان خود قطع رابطه کنند.

اشتباه های یکدیگر فرامی خواند. حضرت علی(ع) فرمود: «زَیْنُ الْمُصاحَبَهِ الْإِحْتِمالُ؛ تحمل لغزش های دوست، زینت دوستی است».(1)

به دوست خطاکار نیز امر می کند که پس از پی بردن به اشتباهش، بی درنگ به خطای خود اعتراف کند و از دوستش پوزش بخواهد. عذرخواهی، سبب نزدیکی و صمیمیت بیشتر دوستان می شود و روابط دوستانه را محکم و پایدار می کند. در این زمینه عواملی می تواند به قهر و کدورت دوستان بینجامد.

شوخی هایی که با توهین و تحقیر دیگران همراه است، دل دوستان را می رنجاند و کینه و کدورت به بار می آورد و زمینه ساز بسیاری از اختلاف ها می شود. حضرت علی(ع) درباره چنین شوخی هایی می فرماید: «برای هر چیزی بذری است و بذر دشمنی، مزاح است.»(1) بنابراین، شوخی با دوستان نباید با سخنان زشت و توهین آمیز یا مسخره کردن و تحقیر آنها همراه شود. در غیر این صورت، حاصلی جز جدایی و نفرت نخواهد داشت. افزون بر آن، به تعبیر حضرت علی(ع) زشت گویی، شیوه فرومایگان است.(2)

در دین اسلام آن مزاح و شوخی سفارش شده است که با هدف شاد کردن دل دوستان و مؤمنان صورت گیرد و یاد خدا را از دل بیرون نبرد و موجب گناه و آلوده شدن به حرام الهی نشود.

داری.»(1) اگر چنین نکند، مصداق این مَثَل می شود که خداوند می بیند و می پوشاند و همسایه، ندیده می خروشد.

بی توجهی همسایه ها به حقوق یکدیگر، عامل از دست رفتن آسایش و زمینه ساز کدورت ها و درگیری های بعدی می شود. در اسلام، بهترین واکنش در برابر آزارهای همسایه «صبر» معرفی شده است. در غیر این صورت، باید با زبانی نرم و خوش و رویی گشاده او را متوجه اشتباهش کرد. آزردن همسایه در سخنان پیشوایان دین بسیار نکوهش شده است. امام موسی کاظم(ع) فرمود: «خوب همسایه داری کردن به آزار نرساندن نیست، بلکه آن است که بر آزار همسایه صبر کنی.»(2) پیامبر گرامی اسلام خطاب به حضرت علی(ع) می فرماید: «همسایه بد، کمر انسان را می شکند.»(3) و در جایی دیگر، همسایه بد را چنین معرفی می کند:

همسایه بد، همسایه ای است که چشمانش مراقب توست و دلش خواهان رسوایی تو. اگر از تو خوبی ببیند، آن را می پوشاند و فاش نمی سازد و اگر بدی ببیند، آن را آشکار و پخش می کند. اگر تو را خوشحال ببیند، ناراحت می شود و اگر تو را گرفتار و بدحال ببیند، خوشحال می شود.(4)

ازاین روست که حضرت علی(ع) همسایه بد را بزرگ ترین رنج و سخت ترین بلاها خوانده است.(5) پس یکی از گزینه های مهم در انتخاب محل زندگی، خوب بودن همسایه است. بنابراین، دقت کردن و اختیار داشتن در انتخاب محل زندگی، با توجه به این سفارش، انسان را از همسایه بد در امان

ص: 34

می دارد. لقمان حکیم نیز به پسرش سفارش می کند: پسرم! همسایه، پیش از خانه و رفیق، پیش از مسافرت! فرزندم! اگر انتخاب خانه با اختیار و اراده کامل انجام می گرفت، هرگز کسی گرفتار همسایه بد نمی شد.(1)

عوامل رنجش در همسایگی عبارتند از:

هنگام ورود اجازه بگیرد، ولی سمره حاضر به این کار نشد. رسول خدا صلی الله علیه و آله پیشنهاد کرد که آن درخت را با چند درخت خرما در جای دیگر عوض کند، ولی سمره این پیشنهاد را هم نپذیرفت. پیامبر بار دیگر به او فرمود از آن درخت بگذرد تا خداوند در بهشت سه درخت خرما در مقابل آن به او ببخشد، ولی سمره همچنان بر سر حرف خود ایستاده بود. سرانجام پیامبر به او فرمود: «ای سمره! تو مردی آسیب رسان هستی.» سپس به مرد انصاری رو کرد و فرمود: «برو و درخت خرمای او را از بیخ بکن و به سوی صاحبش پرت کن که در دین اسلام هیچ زیانی نیست».(1)

کسانی که با رفتار و گفتار ناپسند، همسایگان خود را می آزارند، زندگی را نه تنها برای آنها، بلکه برای خود نیز تلخ می کنند. همسایه آزاری شکل های گوناگونی دارد، از جمله: استفاده از بوق ماشین به جای زنگ زدن برای اعلام ورود، بلند کردن صدای رادیو و ضبط و تلویزیون تا اندازه ای که آسایش و آرامش از همسایگان گرفته شود، فرستادن فرزندان به کوچه در زمان استراحت دیگر همسایگان که سر و صدایشان آرامش و سکوت محله ای را بر هم می زند یا پارک ماشین در مقابل در خانه همسایه که او را هنگام خروج از خانه با مشکل روبه رو می کند.

ورود سرزده همسایه به خانه همسایه نیز نوعی ایجاد مزاحمت است؛ زیرا ممکن است اهل آن خانه خسته و بیمار باشند و آمادگی پذیرایی از مهمان را نداشته باشند، یا مهمانی دارند که با وجود او، نمی خواهند همسایه را ببینند یا وضع خانه نامرتب است و با ورود ناگهانی همسایه، هر کدام از اعضای خانواده ناچار می شوند شتابان وضع ظاهری خانه را سروسامان بخشند. ازاین رو، خداوند در قرآن کریم به مسلمانان چنین دستور می دهد:

ای کسانی که ایمان آورده اید! به خانه هایی که خانه های شما نیست، داخل مشوید تا اجازه بگیرید و بر اهل آن سلام گویید، این برای شما بهتر است. باشد که پند گیرید و اگر کسی را در آن نیافتید، پس داخل آن مشوید تا به شما اجازه داده شود و اگر به شما گفته شد برگردید، برگردید که این، برای شما سزاوارتر است و خدا به آنچه انجام می دهید، داناست. (نور: 27و28)

شایسته امور جامعه می شود که این خود، خرسندی مردم آن جامعه را نیز در پی دارد. رعایت نکردن اخلاق شایسته اداری و عمل نکردن به آموزه های دینی در برخورد با همکاران، سبب قهر و جدایی میان آنها می شود.

عامل دیگر کدورت میان همکاران، اقدام بعضی از آنها به پاپوش دوختن و لطمه زدن به موقعیت شخصی یکدیگر، با استفاده از نقاط ضعف همدیگر است که در اصطلاح عامیانه، به زیر آب زنی معروف است. کسانی که نمی توانند به صورت منطقی مشکلات کاری خود را با همکارانشان حل کنند، برای پیشرفت خود و برطرف کردن این مشکلات، با استفاده از نقاط ضعف رقیب می کوشند، او را از سر راه بردارند. در چنین شرایطی با سخنان راست یا دروغ آنها، نقاط ضعف طرف مقابل آشکار و در میان همکاران بی اعتبار می شود که این امر، به ایجاد کینه و کدورت و سرانجام، قهر و جدایی آنها می انجامد، به ویژه زمانی که هیچ یک از طرفین اهل گذشت و چشم پوشی از خطای طرف مقابل نباشد.

این پدیده در اداره و سازمان هایی که روابط به جای ضوابط در آنها حاکم است و توانایی و استعداد کارمندان در پیشرفت کارشان، بیشتر به چشم می خورد، اثرگذار نیست؛ زیرا با این کار، زمینه برای بدگویی کارمندان از یکدیگر و تلاش برای خارج کردن هم از دورِ رقابت آماده تر است. گاهی نیز ممکن است ناظری که مدیر برای آگاهی خود از مسائل محیط کار قرار داده، با یکی از کارمندان، دشمنی شخصی داشته باشد و با استفاده از موقعیت خود، با خبرچینی و زیر آب زنی، وی را از دور خارج کند تا انتقام خویش را گرفته باشد. البته زمانی که کارمند یا مدیری قصد سوءاستفاده از مقام و موقعیت شغلی خود را دارد، آگاه کردن افراد مسئول و شایسته نه تنها

ص: 38

ناپسند نیست، بلکه لازم و واجب است و سکوت کردن در این شرایط، خیانت به بیت المال مسلمانان به شمار می آید.

هر صبح و عصر برای رسیدگی به امور مردم بنشین و پرسش های آنان را خود، شخصاً پاسخگو باش و با این کار نادان را آگاه کن و با دانشمند به گفت وگو بپرداز و جز زبانت واسطه ای و جز چهره ات دربان و حاجبی میان خود و مردم قرار نده.(1)

دیدار حضوری و چهره به چهره، بهترین راه ارتباطی مسئولان با مردم است تا مردم مسائل و مشکلات خود را بی واسطه با مدیران در میان گذارند. مردم باید اجازه داشته باشند، بدون هیچ مانع و مشکلی با مسئولان خود دیدار کنند. در چنین دیدارهایی، مردم با حقایق زیادی درباره زندگی و شخصیت مسئولان و مدیران جامعه خویش آشنا می شوند. همچنین، واقعیت های زیادی را نیز به آنها انتقال می دهند، مطالبی که ممکن است مدیر و مسئول از آنها آگاه نباشند یا نزدیکان و اطرافیانشان آنها را برایشان به گونه ای بیان کرده باشند تا خوشایند مدیر باشد که نتیجه این روند، ناآگاهی مدیر و مسئول و خشم و نارضایتی مردم است.

ازاین رو، پیامبر گرامی اسلام، مدیران و مسئولانی را که بین خود و مردم دیوار می کشند، نکوهش می کند و می فرماید:

مَنْ وَلّی مِنْ أُمُورِ الْمُسْلِمِینَ شَیْئاً ثُمَّ لَمْ یَجْتَهِدْ لَهُم وَ یَنْصَحْ لَم یَدْخُلِ الْجَنَّهَ مَعَهُمْ.(2)

کسی که مسئول کارگشایی مسلمانان است و برای حل مشکلات آنان تلاشی نکند و خیرخواه مردم نباشد، داخل بهشت نمی شود.

بنابراین، قطع ارتباط مسئولان با مردم، سبب کناره گیری مردم از آنان و از دست دادن پایگاه مردمی می شود، در نتیجه هنگام بحران ها، مردم به صحنه نمی آیند و مسئولان را تنها می گذارند.

ص: 40

ص: 41

به دستورهای دین است.»(1) یکی از آموزه های اسلامی، پرهیز از قهر و جدایی است، چنان که رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله فرمود:

لَوْ أَنَّ رَجُلَیْنِ دَخَلا فِی الِإِسْلامِ فَاهْتَجَرا، کانَ أَحَدُهُما خارِجاً مِنَ الْاِسْلامِ حَتّی یَرْجِعَ الظّالِمُ.(2)

هرگاه دو مسلمان، از یکدیگر ببرند [با یکدیگر قهر کنند]، هر دو از اسلام خارج خواهند بود تا آنکه ستمگر [به سوی کسی که بر او ستم کرده] بازگردد.

همچنین آن حضرت در سفارشی به ابوذر فرمود:

یا أَباذَرّ، إِیّاکَ وَ هِجْرانَ لِأخِیکَ الْمُؤْمِنِ، فَإِنَّ الْعَمَلَ لا یَتَقَبَّلُ مَعَ الْهِجْرانِ.(3)

ای ابوذر! از قهر با برادر مؤمنت بپرهیز؛ زیرا در حالت قهر و جدایی، اعمال پذیرفته نمی شود.

انسان هایی که ایمان محکم و قوی دارند، هنگام برخورد با مشکلات و سختی های زندگی، صبر پیشه می کنند و می کوشند براساس آموزه های دینی رفتار کنند. هرچند در بعضی موارد این عمل دشوار است، اما آنها در برابر خواسته های نفس خود می ایستند؛ زیرا می دانند خدا اعمالشان را می بیند. ازاین رو، خشنودی خداوند را بر رضایت نفس خود ترجیح می دهند.

افراد سست ایمان، به وعده های تهدید و عذاب الهی با دیده تردید می نگرند. چنین افرادی، براساس منافع شخصی و مادی خود با دیگران ارتباط برقرار می کنند، به گونه ای که اگر ارتباط با فردی منافع آنها را تهدید

ص: 43

کند، از او دوری می جویند و اگر رفت وآمد با شخصی منفعتی برای آنها داشته باشد، می کوشند این رابطه را به هر شکل ممکن حفظ کنند.

و گفت وگو، با عقیده و نظر هم آشناتر می شوند و زمینه انس و نزدیکی بیشتر آنها فراهم می شود، ولی در هنگام قهر و جدایی، دوری از یکدیگر و صحبت نکردن درباره اختلاف ها، سبب می شود هریک از آنها، طرف مقابل را فردی مستبد و خودخواه بداند که فقط عقاید خودش برایش مهم است.

بازگویی سخنان تفرقه افکن، روابط میان افراد را تیره تر از قبل می کنند. آنها سخن یا رفتار دیگران را براساس برداشت خود نقل می کنند یا به گونه ای برای دیگری بازگو می کنند که وی را به طرف مقابل بدبین می سازد و در روابط آنها فتنه و آشوب به پا می کند.

ازاین رو، امیرمؤمنان، علی(ع) فرمود:

شِرارُکُمُ الْمَشّاؤُونَ بِالنَّمِیمَهِ الْمُفَرِّقُونَ بَیْنَ الْأَحِبَّهِ، الْمُبْتَغُونَ لِلْبُراءِ الْمَعایِبَ.(1)

بدترین شما کسانی هستند که سخن چینی می کنند و بدین وسیله، میان دوستان جدایی می اندازند و برای انسان های بی گناه عیب می جویند.

سعدی نقش افراد سخن چین را در جدایی انداختن میان دوستان به زیبایی به تصویر کشیده و فرموده است:

سخن چین کند تازه جنگ قدیم

به خشم آورد نیک مرد سلیم

از آن هم نشین تا توانی گریز

که هر فتنه خفته را گفت: خیز

سیه چال و مرد اندرو بسته پای

به از فتنه از جای بردن به جای

میان دو تن جنگ چون آتش است

سخن چین بدبخت هیزم کش است(2)

بنابراین، در حضور چنین افرادی باید بیشتر مراقب رفتار و گفتار خود بود؛ زیرا سخن چین همان گونه که سخنان دیگران را برای ما بازگو می کند، سخن ما را نیز به آنها می رساند.

دیگران اجراشدنی است. کسی که در حالت قهر و جدایی به سر می برد، این آموزه ها را نادیده می گیرد؛ زیرا از اشتباه های دیگران چشم نمی پوشد و هنگام سختی ها و مشکلات زندگی به یاری آنان نمی شتابد. ازاین رو، رفته رفته این آموزه ها در زندگی اش کم رنگ می شود. ممکن است او در سخن این آموزه ها را بپذیرد، ولی در عمل آنها را نادیده می گیرد.

در حالی که قهر و جدایی افزون بر ایجاد مانع بر سر راه پاسخ گویی به این نیازهای فطری و طبیعی، پیوندهای خانوادگی و اجتماعی را سست خواهد کرد و این مسئله، فشار روانی بیشتری بر فرد وارد می کند، به گونه ای که او در گردابی از آشفتگی های عاطفی و رفتاری و احساس گناه دست و پا می زند. راه پیش گیری از این بیماری این است که افراد پیوند خود را با اعضای خانواده و دوستان و خویشاوندان محکم تر کنند تا از حمایت های بیشتری برخوردار شوند.(1)

دیگران به او علاقه ای ندارند و بیزاری آنها از او، به دلیل کمبودی در وجود اوست.

بنابراین، با این احساس خودکم بینی و رانده شدن از سوی اطرافیان، هنگام رویارویی با مشکلات و سختی های زندگی اعتماد به نفس لازم برای تصمیم گیری را ندارد و همواره با نگرانی و پریشانی، برای تصمیم خود پی آمدهای منفی پیش بینی می کند. در پیشامدهای ناخوشایند نیز دیگران را مقصر می داند و از همه کس و همه چیز ناراضی است و پیوسته در حال گله و شکایت از آنهاست.

اثرگذارند؛ بعضی کارهای پسندیده، فرد را به آمرزش الهی نزدیک تر و بعضی کارهای ناپسند گناهکار را از آمرزش الهی دور می سازند که قهر کردن با برادران دینی و به دل گرفتن کینه و کدورت از آنها، از این جمله است. امام رضا(ع) دراین باره فرموده است:

در شب اول ماه رمضان، شیطان های سرکش به غل و زنجیر بسته می شوند و در هر شبی هفتادهزار نفر آمرزیده می شوند. در شب قدر خداوند به اندازه ای که در ماه رجب و شعبان و ماه رمضان تا آن روز [شب قدر] آمرزیده است، می آمرزد، مگر کسی را که میان او و برادرش دشمنی و کینه ای باشد. پس خداوند عزوجل می فرماید: اینان را بگذارید تا زمانی که با هم آشتی کنند.(1)

باید کوشید که قهر و جدایی ها طولانی نشوند و هنگام اختلاف ها هرکس متوجه اشتباه خود شود، نقش خود را در ایجاد آن مشکل بپذیرد و با عذرخواهی از همسرش، از وی دلجویی کند.

تنبیه، وی را به سکوت وادار می کنند یا برای توجیه کار خود، همسرشان را مقصر جلوه می دهند.

به این ترتیب، والدین نقش الگویی خود را از دست می دهند و دیگر الگوی آرمانی فرزندشان نیستند. در این شرایط ممکن است فرزند الگوی خود را در خارج از خانه بجوید و الگوهایی را برگزیند که زیان بارتر باشند، ولی به دلیل بی اعتمادی به والدین، به آنها پناه می برد و به سخنان و نصیحت های دل سوزانه پدر و مادر توجهی نمی کنند.

اگر اختلاف ها و قهرهای والدین به جدایی و طلاق بینجامد و آنها دلیل مشکلات خود را به فرزندان نسبت دهند، فرزندان دچار احساس گناه می شوند و همواره خود را سرزنش می کنند و خود را مقصر اصلی می دانند. آنها رفته رفته سلامت روانی شان را از دست می دهند و به گوشه گیری و کم رویی دچار می شوند. بنابراین، والدین باید از مطرح کردن مشکلات و اختلاف های خود در نزد فرزندانشان بپرهیزند و اگر با یکدیگر قهر هم هستند، در حضور فرزندان به گونه ای با یکدیگر برخورد کنند که آنها متوجه نشوند و سعی نکنند با بیان اشتباه ها و عیب های همسر خود نزد آنها، حمایتشان را به دست آورند.

کردن مشکلاتشان، دیگر نصیحت ها و راهنمایی های آنان را نمی پذیرند، بلکه مسائلشان را با دوستان خود در میان می گذارند و از آنها کمک می خواهند و راه نجات را در خارج از خانه می جویند تا شرایط خود را بهتر کنند.

در چنین شرایطی، گاه در دام سودجویان گرفتار می شوند که با چرب زبانی و چاپلوسی و دادن وعده های واهی آنها را می فریبند، به ویژه دختران که به خاطر نیاز بیشتر به محبت، زودتر گرفتار چنین دام هایی می شوند و حتی اگر متوجه اشتباه خود شوند، روی بازگشت به خانه را ندارند. ازاین رو، در گروه های بزهکار و فاسد باقی می مانند و تا نابودی کامل پیش می روند.(1)

فرزندان این خانواده ها نیز احساس بی کسی و بی پناهی می کنند؛ زیرا کسی را در خانه منتظر خود نمی بینند که رفت وآمد آنها را کنترل کند و در مشکلات راهنما و سنگ صبورشان باشد. ازاین رو، به دوستان خود پناه می برند و چون تجربه و آگاهی درست و کافی برای حضور در اجتماع ندارند، ممکن است گرفتار دوستان بی بندوبار شوند و توسط آنها به گروه های خلاف بپیوندند. دزدی، تجاوز به حقوق دیگران، انحراف های اخلاقی، قتل، جنایت و درنهایت اقدام به خودکشی، از جمله آسیب هایی است که ممکن است گریبان گیر آنها شود.

تفرقه و اختلاف از عوامل مهم فروپاشی جامعه و نظام اجتماعی است. ازاین رو، اسلام، مسلمانان را به یک پارچگی و پرهیز از قهر و جدایی سفارش کرده است:

وَ أَطیعُوا اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لا تَنازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَ تَذْهَبَ ریحُکُمْ وَ اصْبِرُوا إِنّ اللّهَ مَعَ الصّابِرینَ. (انفال: 46)

و از خدا و پیامبرش اطاعت کنید و با هم نجنگید که سست شوید و مهابت شما از بین برود و صبر کنید که خدا با شکیبایان است.

بهترین راه برای درک بهتر پی آمدهای ناگوار اختلاف و تفرقه، مطالعه تاریخ اختلاف های گذشتگان و آگاهی از سرنوشت دردناک آنهاست:

از حال فرزندان اسماعیل و فرزندان اسحاق و فرزندان یعقوب عبرت گیرید... در حالت پراکندگی آنها دقت کنید، زمانی که کسراها و قیصرها مالک آنها بودند، سرانجام آنها را از سرزمین های آباد، از کناره های دجله و فرات و از محیط های سرسبز و خرم دور کردند و به صحراهای کم گیاه و بی آب و علف، محل وزش بادها و سرزمین هایی که زندگی در آنجاها مشکل بود، تبعید کردند، آنان را در مکان های نامناسب، مسکین و فقیر و هم نشین شتران ساختند... نه دعوت حقی وجود داشت که به آن روی آورند و پناهنده شوند و نه سایه محبتی وجود داشت که در عزت آن زندگی کنند. حالات آنان دگرگون و قدرت آنان پراکنده و جمعیت انبوهشان متفرق بود.(1)

نیز هرگونه اختلاف و تشنج آفرینی را نابودکننده امکانات کشور می داند و می فرماید:

اختلاف و تشنج، توان و امکانات کشور را به سوی بیر اهه سوق می دهد و صرف قدرت طلبی و بیرون کردن حریف از میدان می کند و البته به این مقدار بسنده نمی شود، بلکه جناح ها و احزاب و جمعیت ها در کشاکش کسب قدرت و انزوای حریف، دست به سوی بیگانه دراز می کنند و منافع و مصالح ملت و انقلاب را فدای همآوردی و سابقه قدرت می نمایند.(1)

بنابراین، اختلاف و دعوای افراد و گروه ها، نیرو و امکانات جامعه را هدر می دهد و چنین جامعه ای هیچ گاه به آرمان ها و برنامه های خود دست نخواهد یافت. ازاین رو، همکاری و هماهنگی مدیران و مسئولان جامعه اسلامی لازم و ضروری است؛ زیرا در آرامش، بهتر می توان انجام وظیفه کرد. امام حسن مجتبی(ع) نیز همکاری گروهی را سبب پیشرفت کارها دانسته و فرموده است:

إِنَّّهُ لَمْ یَجْتَمِعْ قَوْمٌ قَطُّ علی أَمْرٍ واحِدٍ إِلَّا اشْتَدَّ أَمْرُهُمْ وَاسْتَحْکَمَتْ عُقْدَتُهُم.(2)

هیچ گروهی در کاری متحد نشدند، مگر آنکه کارشان استحکام یافت و پیوندشان استوار شد.

ص: 57

ازاین رو، اصلاح ذات البین را از نظر شرعی واجب و حتی استفاده از امکانات بیت المال را برای چنین امری روا دانسته اند.(1)

بنابراین، اصلاح ذات البین یا به تفاهم رساندن افراد و گروه ها و زدودن کدورت ها و تبدیل آن به دوستی، از مهم ترین برنامه های اسلام است و شایسته آن است که کسانی که در جامعه یا در جمع بستگان و دوستان جایگاهی ویژه دارند، برای اصلاح روابط افراد و آشتی دادن آنها بکوشند و این مقام و موقعیت را موهبتی الهی بدانند و از آن برای خدمت رسانی به خلق خدا بهره گیرند. امام صادق(ع) فرموده است: «میانجی گری، زکات مقام [و موقعیت] است».(2) شهید بهشتی رحمه الله درباره حاج شیخ ابراهیم نجف آبادی، یکی از عالمان پرتلاش نجف آباد، نوشته است:

از ویژگی های ایشان، مردمی بودنش بود. دوستان نجف آبادی من نقل می کردند که حاج شیخ همیشه در خدمت مردم آماده است. گاهی اتفاق می افتاد که زن و شوهری نیمه شب با هم دعوا می کردند و همة اهل منزل حریف آنان نمی شدند. بالأخره یک نفر در ساعت دو بعد از نیمه شب در منزل حاج شیخ می آمد و ایشان از خواب برمی خاست و نمی گفت: «صبر کنید تا هوا روشن شود، بعد می رویم»، بلکه بی درنگ لباس می پوشید و روانه می شد. با رویی گشاده و خندان وارد منزل می شد و می گفت: «فعلاً چای درست کنید تا ببینم چه شده است.» آن گاه پای سماور می نشست. یک چای خودش می خورد و یک چای به آنها می ریخت و زن و شوهر را با هم آشتی می داد، آتش اختلاف و دعوای آنها را فرو می نشاند و آن گاه برمی خاست و به خانه اش می رفت.(3)

ص: 59

در اهمیت اصلاح ذات البین همین بس که هرچند دروغ در اسلام صفتی ناپسند است، بااین حال برای اصلاح اختلاف ها، استفاده از آن نه تنها اشکالی ندارد، بلکه پیشنهاد نیز شده است، چنان که پیامبر گرامی اسلام به حضرت علی(ع) فرمود:

یا عَلِیًُّ! إِنَّ اللهَ عَزَّوَجَلَّ أَحَبَّ الْکَذِبَ فی الصَّلاحِ وَ أَبْغَضَ الصِّدْقَ فِی الْفَسادِ.(1)

ای علی! همانا خداوند دروغ صلح آمیز را بیشتر دوست دارد و از راست فتنه انگیز بیزار است.

خداوند نیز در قرآن کسانی را که سوگند می خورند تا برای میانجی گری و آشتی پیش قدم نشوند، از این تصمیم بازداشته و چنین سوگندهایی را مردود دانسته و فرموده است: «خداوند را دست آویز سوگندهای خود قرار مدهید تا [با این بهانه] از نیکی کردن و پرهیزکار بودن و اصلاح میان مردم بپرهیزید که خدا شنوای داناست». (بقره: 224)

در تفسیر این آیه آمده است: روزی میان داماد و دختر یکی از یاران پیامبر به نام عبدالله بن رواحه اختلافی پیش آمد و او سوگند یاد کرد که برای سازش و اصلاح میان آنها و برطرف کردن اختلافشان اقدامی نکند. پس این آیه نازل شد و مسلمانان را از این گونه سوگندها بازداشت.(2)

خانواده یا گروه دوستان، سبب تحکیم روابط می شود و افراد را به دور از سودهای شخصی و فقط به خاطر احساس وظیفه در برابر یکدیگر و نیز حفظ پیوند خود با دیگران، به تلاش برای حل کردن مشکلات یکدیگر وامی دارد. این ارتباط های صمیمانه به ویژه با خانواده و بستگان، به انسان امنیت خاطر می بخشد و او را به پشتیبانی های آنها هنگام رویارویی با حوادث و سختی های روزگار دلگرم می سازد؛ حتی اگر جز گوش دادن به درد دل های او، کاری از دستشان برنیاید.

ازاین رو، در آموزه های اسلامی به برقراری و حفظ این روابط، در قالب های مختلفی چون صله رحم، هم نشینی با دوستان و نزدیکان و نیز اصلاح روابط با دیگران سفارش شده است. براساس پژوهش های علمی، افرادی که روابط پایدارتری با دیگران دارند، کمتر به بیماری های روانی و جسمانی دچار می شوند و احتمال دچار شدن به این بیماری ها در افراد گوشه گیر بیشتر است. روابط اجتماعی و هم نشینی های سالم با دیگران، همانند سپری، از انسان در برابر سختی های زندگی دفاع می کند و او در سایه چنین پناهگاه امنی راحت تر با گرفتاری ها و دشواری های زندگی کنار می آید.

می رود. این ارزش ها تنها در صحنه های همکاری و مشارکت اجتماعی جلوه گر می شود، مانند ایستادگی مردم کشورمان برای حفظ سرزمین اسلامی در دوران هشت سال دفاع مقدس یا کوشش آنها برای سازندگی و پیشرفت کشور است. یکی از زیباترین نمودهای اخیر آن نیز دستیابی به چرخه سوخت هسته ای و مقاومت مردم از هر گروه و طبقه و به دور از منافع حزبی و گروهی در برابر فشارهای دشمنان داخلی و خارجی بود که در تمام این زمینه ها کامیابی از آنِ مردم بود.

با توجه به اهمیت هم بستگی مردم و هماهنگی و همکاری هدفمند و جهت دار آنها برای پیشرفت و توسعه کشور، مدیران و مسئولان کشور باید برای تقویت زمینه های همدلی و تفاهم در جامعه بکوشند.

محکم و گرمی برقرار باشد، فرزندان آرامش خاطر دارند که هنگام سختی ها و گرفتاری ها پناهگاهی چون خانه دارند و می توانند هر مشکلی را با پدر یا مادر خود در میان گذارند و از راهنمایی های دلسوزانه آنها استفاده کنند.

پیوندها نیرویی تازه می یابد و با تکیه بر آن و یاری دوستان و نزدیکان می تواند بر گرفتاری ها چیره شود.

هر مسلمانی با عمل به این آموزه های اسلامی، حتی کوچک ترین حقوق اطرافیانش را رعایت می کند و حرمت قانون الهی را نگه می دارد و درنتیجه، روابط سالم و سازنده افراد حفظ می شود. ازاین رو، هنگام پیش آمدن اختلاف ها و سوء تفاهم ها، باید براساس آموزه های دینی و اسلامی عمل کرد که با این روش، افزون بر حل آسان مشکلات، زمینه های دلخوری نیز کمتر خواهد شد، چنان که در قرآن آمده است: «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمیعًا وَ لا تَفَرّقُوا؛ و همگی به رشته دین چنگ زنید و به راه های متفرق نروید». (آل عمران: 103)

در بسیاری از مواقع، کوتاهی در انجام وظیفه به دلیل نشناختن حق و وظیفه است و در صورت آگاهی از آن، تا حدودی از کوتاهی ها و اشتباه ها کاسته می شود. پس هر فردی در گروه یا جامعه وظیفه ای بر عهده دارد که نخست باید آن را بشناسد و سپس باید بدان عمل کند، مثل حقوقی که دوستان و همکاران یا همسران در قبال یکدیگر دارند.

گاهی پیدایش اختلاف، در نامشخص بودن حد و مرز تکالیف و وظایف افراد ریشه دارد. کار را بر عهده دیگری نهادن یا انتظار انجام دادن کار، از کسانی که از نظر شرع و قانون انجام آن بر عهده آنها نیست، توقعی نابجا و غیرمنطقی است که سبب ایجاد اختلاف و دشمنی می شود.

نکته مهم، پذیرش و رعایت این حقوق از سوی دو طرف است. این حقوق در کتاب های اخلاقی _ تربیتی، مشروح بیان شده است که علاقه مندان می توانند به این کتاب ها مراجعه کنند. آگاهی اعضای جامعه از حقوق و تکالیف خود در برابر دیگران و عمل کردن به آن، از اختلاف ها و درگیری ها می کاهد و بر انسجام و هم بستگی و همکاری در سطح جامعه می افزاید و روابط افراد نیز گرم تر و صمیمی تر از گذشته ادامه می یابد.

برخورد است. حضرت علی(ع) نیز در سفارش به این اخلاق فرمود: «مَنْ حَسُنَ ظَنُّهُ بِالنّاسِ حازَ مِنْهُمُ الْمَحَبَّهَ؛ هر کس به مردم خوش بین باشد، محبت و دوستی آنها را پاداش می گیرد».(1)

آن حضرت به یاران خود سفارش می کرد، با خوش بینی با دیگران برخورد کنند و در صورت گمان نیک بردن دیگران به آنها، با رفتاری زشت و ناشایست آن گمان نیک را به بدبینی تبدیل نکنند و در کلامی دیگر فرمود:

مَنْ کَذَّبَ سُوءَ الظَّنَّ بِأَخِیهِ کانَ ذَا عَقْدٍ صَحِیحٍ وَ قَلْبٍ مُسْتَرِیحٍ.(2)

هرکس بدبینی خود به برادر (دینی اش) را رد کند و به آن ترتیب اثر ندهد، صاحب عقلی نیرومند و سالم و دلی آسوده است.

از سوی دیگر برای محکم کردن پیوندهای خانوادگی و دوام روابط دوستانه، باید افزون بر خوش بینی و توجه به خوبی های طرف مقابل که اعتماد و اطمینان لازم در چنین روابطی را ایجاد می کند، از هر رفتاری که سبب بدگمانی می شود، دوری کرد. گاه یک خنده بی جا یا یک شوخی نامناسب، بذر شک و بدبینی را در دل طرف مقابل می کارد. مسلمان واقعی باید در صورت دیدن چنین رفتارهای شک برانگیز نزدیکان و اطرافیان، آنها را با منطق و دلیل و درک شرایط و در نهایت با خوش گمانی، برای خودش توجیه و خود نیز از چنین رفتار هایی دوری کند. حضرت علی(ع) در توصیه ای به دوستان و شیعیانش فرمود:

اگر برادر دینی تو کار نادرستی انجام داد، برای آن عذر بتراش و اگر نتوانستی بهانه ای بیاوری، بکوش از جانب خود، انجام دادن آن عمل را به گونه ای توجیه کنی و خویش را از بدگمانی برکنار داری.(3)

ص: 66

مقام خود را با تغافل در امور پست بالا ببرید و درباره مسائل پنهان، تجسس نکنید که عیب جویان شما زیادتر می شوند و با چشم پوشی از دقت بیش از اندازه در جزئیات، بزرگواری خود را ثابت کنید.

تغافل سبب می شود انسان در برخورد با اشتباه اطرافیان و نزدیکان، حسابگرانه عمل نکند، بلکه با چشم پوشی رفتاری کریمانه در پیش گیرد و فرصتی دوباره برای جبران اشتباه به خطاکار بدهد که این شیوه برخورد، از تنش و تشویش های بیشتر جلوگیری می کند. افزون بر آن، سبب می شود انسان از رفتارهای نادرست دیگران، کمتر برنجد و ناراحتی کمتری تحمل کند و این گونه با مشکلات زندگی نیز راحت تر روبه رو می شود. درغیراین صورت، با مشاهده کوچک ترین اشتباهی، خشم، سراسر وجودش را فرامی گیرد و با یادآوری آن اشتباه، مسئله از آنچه هست بزرگ تر برایش جلوه می کند و آتش خشم و کینه و انتقام در وجودش شعله ور می شود. ازاین رو، حضرت علی(ع) فرمود:

مَنْ لَمْ یَتَغافَلْ وَ لا یَغُضَّ عَنْ کَثِیرٍ مِنَ الْأُمُورِ تَنَغَّصَتْ عِیشَتُهُ.(1)

کسی که تغافل نکند و از بسیاری از امور چشم نپوشد، زندگانی اش تیره و تار خواهد شد.

وَ لا تَسُبّوا الّذینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ فَیَسُبّوا اللّهَ عَدْوًا بِغَیْرِ عِلْمٍ. (انعام: 108)

و به آنها که جز خدا را می خوانند، دشنام مدهید تا آنان نیز از روی دشمنی و به نادانی، خدا را دشنام ندهند.

وقتی به سفارش قرآن، مسلمانان نباید حتی مشرکان و کافران را دشنام دهند، چگونه روا باشد هم کیشان خود را که با آنها در بسیاری از چیزها اشتراک دارند دشنام دهند.

در روایت ها آمده است که شخصی خدمت امام صادق(ع) رسید و امام به او فرمود: «این چه بحثی بود که میان تو و ساربان شترهایت پیش آمده بود، مبادا او را دشنام داده و بدزبانی و نفرین کرده باشی؟!» مرد گفت: به خدا سوگند چنین کردم که فرمودی، ولی او به من ستم کرده بود. امام فرمود: «اگر او به تو ستم کرده است، تو از او پیش افتاده ای. به راستی که این کردار از اخلاق من نیست. من شیعیانم را چنین دستور نمی دهم. از پروردگارت آمرزش بخواه و آن کردار را تکرار مکن!» او نیز از خدا طلب بخشش کرد.(1)

ناسزاگویی، احساسات را برمی انگیزد و بر کینه و دشمنی می افزاید و طرف مقابل را به انتقام گرفتن وامی دارد. هنگام برانگیخته شدن احساسات نیز فرد، دیگر منطقی نمی اندیشد و تصمیم درست نمی گیرد. در این حالت دیگر بر کارها و گفتار خود کنترلی ندارد و نمی فهمد چه می گوید و چه می کند. این نسنجیده گویی و مهار نکردن زبان، افزون بر آسیب هایی که به فرد و اطرافیانش وارد می آورد، ماهیت واقعی او را نیز به آنها می شناساند. از سوی دیگر نیز این

ص: 69

اهانت های کلامی و سخنان زشت، ممکن است به اِعمال خشونت و درگیری های فیزیکی بینجامد.

حکیمی را ناسزا گفتند. او هیچ پاسخی نداد. به او گفتند: ای حکیم! چرا پاسخ نگفتی؟! حکیم گفت: «بدان جهت که در جنگی داخل نمی شوم که برنده آن، بدتر از بازنده است».(1)

شکیبایی پیشه کردن در برابر اختلاف ها و سوءتفاهم های پیش آمده، در کنار جلوگیری از بسیاری خطاها که فرد ممکن است مرتکب شود، صفا و صمیمیت و گرمی روابط انسانی را نیز حفظ می کند.

البته باید توجه داشت که پس از پذیرفتن عذر خطاکار، هرگز نباید او را به ویژه در جمع دوستان و آشنایان به اقرار وادار کرد؛ زیرا این کار غرور وی را جریحه دار می کند و سبب می شود او در آینده از پذیرش خطاهایش سر باز زند.

افرادی که با وجود آگاهی از لغزش هایشان، بی هیچ دلیل خاص و منطق پذیرفته ای عذرخواهی نمی کنند، افرادی ناتوان و زبون هستند.

برنمی آید؛ زیرا ممکن است طرف مقابل از بیم رسوایی و بی آبرویی، اشتباه خود را نپذیرد و کسی را که سبب شده او در نظر دیگران خودخواه و بی منطق جلوه کند، نبخشد و این امر بر شدت اختلاف ها می افزاید.(1)

تجربه های بزرگان و فرزانگان که حاصل یک عمر زندگی با تمام فراز و نشیب هایش و رویارویی با کامیابی ها و ناکامی هاست، به انسان کمک می کند تا از تکرار اشتباه ها و هدر رفتن وقت جلوگیری کند. عبرت آموزی از زندگی دیگران و حادثه ها، ناپایداری دنیا را به انسان یادآوری می کند و به او می آموزد که با توجه به کوتاه بودن عمر انسان و جاودانه نبودن وی، بهتر است فرصت را از دست ندهد و از بودن در کنار نزدیکان و دوستان لذت ببرد، با بزرگواری لغزش های آنان را ببخشد و روزگار را در حال آشتی با دیگران سپری کند. حضرت علی(ع) نیز یکی از آثار عبرت آموزی از حوادث جهان پیرامون را سازگاری عبرت گیرنده دانسته و می فرماید: «اِعْتَبِرْ تَقْتَنِعْ؛ عبرت گیر تا قانع و سازگار شوی».(1)

ص: 74

دو _ اختلاف دو برادر بر سر مسائل مالی که با گذشت یکی از آنها، کدورت ها از بین می رود.

سه _ مزاحمت های همسایه ای سبب ناراحتی دیگر همسایه ها شده و با میانجی گری یکی از بزرگان محل مشکل حل می شود.

چهار _ سخن چینی، آتش خشم و قهر و کینه را میان دوستان یا افراد فامیل برمی افروزد و آنها را از یکدیگر جدا می کند تا اینکه یکی از آنها به موضوع پی می برد و با راندن سخن چین از میان خود، دوباره همه با یکدیگر آشتی می کنند.

پنج _ ساخت برنامه درباره کسانی که در آشتی دادن خانواده ها و برطرف کردن اختلاف دوستان تلاش کرده و موفق شده اند.

و اگر از جدایی میان آن دو [زن و شوهر] بیم دارید، پس داوری از خانواده شوهر و داوری از خانواده زن معیّن کنید. اگر سر سازگاری دارند، خدا میان آن دو سازگاری خواهد داد. آری! خدا دانای آگاه است.

پیامبر:

لایَحِلُّ لِمُؤْمِنٍ أَنْ یَهْجُرَ مُؤْمناً فَوقَ ثَلاثٍ فَإِنْ مَرَّتْ بِهِ ثَلاثٌ فَلْیُلْقَهُ فَلیُسَلِّمُ عَلَیْهِ فَإِنْ رَدَّ عَلَیْهِ السَّلامَ فَقَدِ اشْتَرکا فِی الْأَجْرِ وَ إِنْ لَمْ یَرُدُّ عَلَیْهِ فَقَدْ باءَ بِالْإِثْمِ وَ خَرَجَ المُسَلِّمُ مِن الْهِجْرَهِ.(1)

بر هیچ مسلمانی روا نیست که بیش از سه روز با مؤمنی قهر کند. پس بعد از سه روز باید به دیدارش رود و به او سلام کند؛ اگر پاسخ سلامش را داد، هر دو در پاداش آن شریکند و اگر پاسخ سلامش را نداد، گناهکار است و سلام کننده از حالت قهر درآمده است.

ملعون است، ملعون است کسی که برادرش با وی از در صلح و آشتی درآید و او آشتی نکند.

شماست. عمو نیز همچون برادر خود با اشتیاق گفت: من منتظر فرصتی بودم تا خدمت او برسم و ان شاءالله امروز به دیدنش می روم.(1)

نمانده است. امام فرمود: «این نتیجه ستمی بود که در حق تو مرتکب شدند و خود را به عاق تو گرفتار ساختند.» آن گاه امام در ادامه سخنانش فرمود: «آیا دوست می داشتی که ایشان زنده باشند و بر تو سخت گیرند؟» مرد پاسخ داد: به خدا قسم، آری!(1)

دو _ آیا اگر اختلافی میان شما و یکی از اقوام یا دوستانتان پدید آید، برای آشتی پیش قدم می شوید؟ چرا؟

سه _ شما ناراحتی و دلخوری میان خود و همسرتان را چگونه برطرف می کنید، از دیگران کمک می گیرید یا می کوشید خودتان آن را برطرف کنید؟

چهار _ آیا با دوستان و آشنایان زود قهر می کنید، چرا؟

پنج _ چه چیزهایی می تواند عامل کدورت و قهر میان خانواده ها و دوستان باشد؟

شش _ برای پیش گیری از قهر افراد خانواده و فامیل و دوستان چه باید کرد؟

هفت _ در یک جمله چهره ای از قهر و در جمله ای دیگر چهره ای از آشتی را ترسیم کنید.

هشت _ آیا تا به حال در محیط کار اختلافی با همکارانتان پیدا کرده اید؟ اگر بوده آن را بیان کنید.

6. آشتی و پیوندهای خانوادگی چه آثار مثبت روانی بر روی افراد و خانواده ها دارد؟

7. به چه دلایلی برخی افراد برای آشتی پیش قدم نمی شوند؟

8. موانع میانجی گری برای حل اختلاف ها در جامعه ما چیست و با توجه به تأکید آموزه های اسلامی بر آشتی دادن، به چه دلیل بعضی از این کار سر باز می زنند؟

9. به نظر شما روابط افراد و میزان پیوند آنان چه اثری در پیشرفت و توسعه جامعه داشته است و برای تقویت و محکم تر کردن این پیوندها چه باید کرد؟

6. اوهارا، نانسی، روان شناسی آشتی، زیستن برای زیستن، ترجمه: فرشته نایبی، تهران، نزهت، 1385.

7. راکن، برنارد، زندگی یعنی... آشتی با خود و دیگران، ترجمه: نسرین گلدار، تهران، آیسم، 1385.

8. کارنگی، دیل، آیین دوست یابی، چگونه دوستان خوب بیابیم و آنان را حفظ کنیم، ترجمه: آذر محزون، تهران، کتاب درمانی، 1385.

9. نیومن، میلدرد، برنارد برکووتیز، و جین اوئن، چگونه بهترین دوست خود باشیم، ترجمه: مهرنوش طلایی، تهران، پل، 1384.

10. داستان هایی از قهر خدا، تنظیم: مهدی صاحب هنر، کاشان، مرسل، 1382.

11. رضائیان، محمدباقر، مهر و قهر (در ساختار شخصیت کودک و نوجوان)، مشهد، ضریح آفتاب، 1382.

ص: 88

14.ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، چاپ مصر.

15.تمیمی آمدی، محمد، شرح غررالحکم و دررالکلم، تهران، دانشگاه تهران، 1373.

16.ابن ابی جمهور، محمد، عوالی اللآلی، قم، انتشارات سید الشهداء، چاپ اول، 1403 ه_ .ق.

17.تمیمی آمدی، محمد، غررالحکم و دررالکلم، تهران، مؤسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران، 1366.

18.معین، محمد، فرهنگ معین، تهران، امیرکبیر، 1360.

19.اسماعیلی، مهدی، گذری بر حقوق همسایگان، قم، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما، 1383.

20.کشکول شیخ بهایی(ره).

21.کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، تهران، کتاب فروشی علمیه اسلامیه، 1363.

22.کلیات سعدی، تصحیح: محمدعلی فروغی، تهران، رها، چاپ اول، 1374.

23.متقی هندی، کنزالعمال، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1419 ه_ .ق.

24.لغت نامه دهخدا، زیر نظر: دکتر معین و سید جعفر شهیدی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم (دوره جدید)،1377.

25.محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، ترجمه: حمیدرضا شیخی، قم، دار الحدیث، چاپ دوم، 1379.

26.راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، قم، ذوی القربی، چاپ اول، 1416 ه_ .ق (1996 م).

27.نبوی، محمدحسن، مدیریت اسلامی، قم، بوستان کتاب، چاپ ششم، 1380.

28.محجه البیضاء.

29.نوری طبرسی، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، بیروت، مؤسسه آل البیت(ع) لاحیاء التراث، 1407 ه_ .ق.

ص: 90

30.دشتی حسینی، مصطفی، معارف و معاریف، قم، اسماعیلیان، 1369.

31.شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، بیروت، دار الضواء، چاپ ششم، 1405 ه_ .ق.

32.بابازاده، علی اکبر، آیین دوستی در اسلام، تهران، دفتر تحقیقات و انتشارات بدر، 1374.

33.تقوی دامغانی، سیدرضا، نگرشی بر مدیریت اسلامی، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1368.

34.اسحاقی، سیدحسین، نسیم هم بستگی، قم، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما، چاپ اول، 1386.

35.علیزاده، حسین، نکته های معنوی، پیک دانشجو، 1377.

36.شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، بیروت، مؤسسه آل البیت(ع) لإحیاء التراث، 1413 ه_ .ق.

37.سیدی، حسین، یک شاخه گل مینا، قم، نسیم اندیشه، چاپ اول، 1381.

38.شبر، سید عبدالله، اخلاق (کتاب الاخلاق)، ترجمه: محمدرضا جباران، قم، هجرت، چاپ دهم، 1383.

39.صدری، سید ضیاءالدین، آیینه ازدواج و روابط همسران، تهران، انجمن اولیا و مربیان، چاپ سوم، 1375.

40.محدثی، جواد، آشنایی با اصول و عوامل تحکیم خانواده، قم، بوستان کتاب، چاپ اول، 1380.

41.مجلسی، محمدتقی، بحارالانوار، بیروت، بی نا، 1403 ه_ .ق.

42.موسوی، سید اطهر، با لهجه بهار، تهران، کتاب فروشی نیستان، چاپ اول، 1381.